ประเพณีเทศน์มหาชาติ

เทศน์มหาชาติ  คือ  การร่ายยาว  หรือการเล่าเรื่องมหาเวสสันดรชาดกว่าด้วยพระบุพจริยาของพระพุทธองค์ในอดีตชาติ  เมื่อเสวยพระชาติเป็นพระเวสสันดรบรมโพธิสัตว์  ทรงบำเพ็ญพระบารมีเป็นพระชาติสุดท้ายก่อนจะตรัสรู้บรรลุพระสัมมาสัมโพธิญาณ

ทศชาติชาดก

เวสสันดรชาดก  เป็นหนึ่งในสิบของทศชาติชาดก  หรือที่เรียกกันว่าพระเจ้าสิบชาติ  ซึ่งเป็นชาดกที่กล่าวถึงการบำเพ็ญพระบารมีที่ยิ่งใหญ่ของพระโพธิสัตว์๑๐ พระชาติด้วยกัน  คือ

• เตมียชาดก             ทรงบำเพ็ญ           เนกขัมมบารมี
• มหาชนกชาดก        ทรงบำเพ็ญ           วิริยะบารมี
• สุวรรณสามชาดก     ทรงบำเพ็ญ           เมตตาบารมี
• เนมีราชชาดก          ทรงบำเพ็ญ           อธิษฐานบารมี
• มโหสถชาดก            ทรงบำเพ็ญ           ปัญญาบารมี
• ภูริทัตชาดก              ทรงบำเพ็ญ           ศีลบารมี
• จันทกุมารชาดก        ทรงบำเพ็ญ            ขันติบารมี
• นารทชาดก               ทรงบำเพ็ญ            อุเบกขาบารมี
• วิทูรชาดก                  ทรงบำเพ็ญ            สัจจบารมี
• เวสสันดรชาดก         ทรงบำเพ็ญ             ทานบารมี

เวสสันดรชาดก ปรากฏอยู่ในพระไตรปิฎก  เล่มที่๒๘ พระพุทธเจ้าทรงแสดงไว้เป็นคาถาภาษาบาลีนับได้๑๐๐๐พระคาถา  เป็นพุทธวจนะแท้  อยู่ในรูปคาถาคือ คำร้อยกรอง  ต่อมาบรรพบุรุษของเราทั้งฝ่ายอาณาจักรและศาสนจักร ได้เห็นพ้องต้องกันว่า  เวสสันดรชาดกเป็นเรี่องที่เหมาะสมจะเชิดชู เป็นหลัก   เป็นประธานในการเสริมสร้างอัธยาศัยของคนในชาติ  จึงได้มีการแปลเป็นภาษาไทยตั้งแต่ยุคสมัยกรุงสุโขทัยเป็นราชธานี  คนไทยนิยมฟังเทศน์มหาชาติเวสสันดรชาดกมาแต่ครั้งนั้นทั้งนี้  เป็นเพราะอิทธิพลของมาลัยสูตร  ที่กล่าวถึงพระมาลัยเถระผู้นำข่าวสารจากพระศรีอาริยเมตไตรยมาแจ้งแก่ชาวโลกว่า

“ข้าแต่พระเถระผู้เจริญ  ถ้านรชนชายหญิงตั้งปวง  ปรารถนาจะพบพระศรีอาริยเมตไตรย  ผู้จะบรรลุพระสัพพัญญตญาณในอนาคตกาลแล้วไซร้จงให้มนุษย์ทั้งหลายจัดแจงเครื่องสักการบูชา...นำมาสักการบูชาพระธรรมเทศนามหาชาติเวสสันดรชาดก  แล้วนั่งสดับฟังให้จบในเวลาวันเดียวนั้นจะได้สำเร็จพระอรหัตตผลพร้อมด้วยปฏิสัมภิทาญาณ เฉพาะพระพักตร์พระศรีอาริยเมตไตรยสัพพัญญสัมมาสัมพุทธเจ้าในอนาคตกาล”(ฎีกามาลัยเทวสูตร)

ครั้นมาในยุคกรุงศรีอยุธยา สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ ได้โปรดเกล้าฯให้ประชุมบรรดานักปราชน์ราชบัณฑิต แต่งเวสสันดรชาดกเป็นคำหลวง ความในพระราชพงศ์าวดารจดหมายเหตุกล่าวไว้ว่า "ได้กระทำเมื่อปีขาล จุลศักราช ๘๔๔ ตรงกับพุทธศักราช ๒๐๒๕ ทั้งนี้ ก็ด้วยมีพระราชประสงค์ที่จะโน้มน้าวจิตใจของประชาชนพลเมืองให้สนใจในเวสสันดรชาดกมากยิ่งขึ้น"

ต่อมาในแผ่นดินพระเจ้าทรงธรรมระหว่างพุทธศักราช ๒๑๔๔ -๒๑๗๐ ก็ได้โปรดแต่งกาพย์มหาชาติขึ้นอีกชุดหนึ่ง ในสมัยที่อยู่ในพระราชนิยมนั้น เจ้านายต่าง ๆ ทรงสนพระทัยเชิดชูบูชามหาชาติ ผูกขาดสำนวนภาษา ยอมรับกันว่า มหาชาติคำหลวง เป็นเลิศในด้านไวยากรณ์ศาสตร์ ฉัทพฤติ... และมีการประดิษฐ์ลีลาสำเนียง การอ่าน การเทศ กันอย่างวิจิตรไพเราะ จนกลายเป็นแบบฉบับเรียกว่า ทำนองคำหลวง หรือทำนองหลวง มีการแข่งขันกันในหมู่ของเจ้านายผุ้มีวาสนาแสวงหาพระภิกษุผู้มีเสียงดีมาฝึกหัด และรับเป็นอุฎฐาก บำรุงด้วยปัจจัยไทยทาน ทำให้เกิดมีพระนักเทศน์มหาชาติดีๆ เด่นๆ กันมากรูป เมื่อถึงฤดูกาล เดือน๑๑  เดือน ๑๒  และเดือนอ้ายก็นิมนต์มาเทศน์แข่งขัน  โชว์ศิลปะทางสำเนียงกันเป็นที่ครึกครื้น  แต่ละกัณฑ์ก็มีท่วงทำนองไม่ซ้ำ  และเป็นลีลาทำนองที่รักษาบุคลิกภาพของตัวละครและบทบาทเหตุการณ์ในท้องเรื่อง